dậm chân

 

Mọi thứ rồi sẽ quay lại, và chẳng có gì là mất đi.

Một người đến với tôi, tôi chạy mất dép sau một thời gian dài, nhưng dây nối giữa tôi và người đó cứ bóp nghẹt chúng tôi lại, và tôi thì cứ nguỵ biện sự cắt dây của mình bằng những lời nói ngọt ngào, trong khi câu trả lời đơn giản nhất là: dây ở đây, còn phải cắt thì còn cứng nhắc và đen tối và níu kéo.

Mọi thứ rồi sẽ quay lại, và chẳng có gì là mất đi.

Steve Jobs gọi cái này là connecting the dots–từ một sự thư pháp (thực ra là học về font chữ đẹp), làm anh nghĩ về design, và sau này quả táo bán được những quả táo cũng vì sự bám riết design này. Và muôn vàn những thứ khác. Stevie Jobsie đã nhìn thấy sự kết nối của cuộc đời mình trong bài diễn văn đó, nhưng sự kết nối đó vẫn chưa được hoàn thiện, và ông ta chết vì ung thư, căn bệnh của những sự chối bỏ bản thân.

Một người mẹ của một tâm hồn ngọt ngào tôi từng biết cũng chết vì ung thư. Cô sống cả một cuộc đời theo gót lề thói của xã hội, tình yêu của cô bị bóp méo, cô lấy một người đàn ông như để trả nợ, nét nông nổi và tích tịch tình tang của cô chỉ còn thoát ra qua nét mặt, qua vạt màu trên váy áo cô mang đi làm, và chiếc album ảnh với những lời tựa cô tự tay viết đầy dí dỏm. Xã hội bóp nghẹt cô, những con người vô minh trong gia đình cô hầu hạ bóp nghẹt cô, và theo họ, cô bóp nghẹt cô con gái đầy những nét nhạy cảm của mình hồi trẻ. Khi đổ bệnh, cô chán bản thân, và cô cũng không còn muốn đối mặt với cơn đau, hiện thân của sự chối bỏ ấy nữa. Cô chọn ăn những đồ ăn không tốt cho cơ thể, theo thói quen cũ. Cô đua theo thuốc thang, cô đòi hỏi những thứ quen thuộc. Cô ra đi nhẹ nhàng, nhưng những người ở lại day dứt, không tha thứ được cho mình. Một bi kịch, từ một người mẹ không đủ dũng cảm để yêu, đến cô con gái thiếu tình yêu và sống đầy tình cảm, nhưng bóp nghẹt những thứ cảm tình của vũ trụ.

Mọi thứ rồi sẽ quay trở về, và không có gì là mất đi hoàn toàn.

Những thứ tôi từng bỏ ngang, và sẽ bỏ ngang, và đã bỏ ngang: tôi cảm thấy, nhìn thấy, nghe thấy chúng quay lại. Đôi khi, tôi thấy tự tin vô cùng tận, dù theo những lối mòn cũ tôi không xứng đáng với sự tự tin này. Như thể có một bàn tay vô hình nâng tôi theo từng cơn gió, đẩy tôi theo những ngút ngàn của cảm xúc, của đường đi thai nghén, của những lớp người đến rồi đi.

Gần đây tôi lại quay lại xem tử vi nhiều, dù tôi đã từng khinh khi những sự bói toán này, coi chúng như thứ trò chơi đi kèm theo sự học thiền của mình. Nhưng tôi thích tử vi vì nó cho tôi khả năng sáng tạo vô cùng tận–dù cũng chỉ để đi đến một cái đích, một cái góp nhặt, một cái kết luận. Tôi dần dần tách ra khỏi những câu chữ của sách vở, hoặc chỉ coi chúng là gợi ý, hoặc một sự vô minh của người xưa cũ cần được làm sáng tỏ. Tôi tách ra khỏi những con người đã rung chuông suy nghĩ của tôi về những thứ số mệnh và sứ mệnh này, và tôi cứ xoay vòng vòng và hình dung. Không giống như chiêm tinh (nhưng có lẽ cũng giống), lá số tử vi của ai thì cũng có bằng đấy các vì tinh tú, chỉ khác nhau ở chỗ vị trí. Vậy theo một cách nào đó, cuộc đời của ai cũng có những sự đủ đầy và những sự thiếu hụt, rằng có chăng những người đau khổ chỉ là những người chạy theo những chuẩn mực về đủ đầy và thiếu hụt của xã hội, mà quên mất sự tĩnh lặng và thanh đạm của sự sống. Tôi đến với tử vi, đầu tiên là vì sợ hãi, rồi sau đó là tức giận, với sự khờ dại của đám người ham công danh, tiền bạc, địa vị, rồi sau đó là với tinh thần học hỏi và khám phá–vì tôi tin, hoặc muốn tin rằng tất cả mọi người đều sinh ra bình đẳng, đều có khả năng lựa chọn, đều có thể tự do hướng tâm mình đến một cái gì đó.

Mọi thứ rồi sẽ về, không có gì mất.

Đôi khi tôi quên mất những thứ tôi đã vứt đi. Khi chúng quay lại, tôi bất ngờ, tôi quỵ, tôi quyến luyến, và tôi yêu như thể chưa được yêu. Nhưng có lẽ, đây là điều tốt–tuy rằng được nhớ lại, theo một cách nào đó, còn tốt gấp bội phần.

Hẹn gặp lại những người bạn mới, và những chân trời mới.

mùng 3, tháng 8, 2017

 

Mưa không còn trút xuống ào ạt.

Những hạt mưa, những cơn mưa giờ trốn trong không khí. Không khí nặng như chì, mỗi một hơi thở của người ở đây nặng nề, và vì thế, toan tính, phép tắc, hài hước, duyên dáng, cẩn ngôn, cẩn trọng, cẩn thận, như làn gió nhẹ thổi qua những khe nước, như cái vỗ nhẹ, tiếng mẹ ru còn ngủ, tiếng người dồn dập suy nghĩ, tiếng quan liêu, tiếng chính trị, tiếng tự hào cổ kính, tiếng tự hào tri thức, tiếng ngôn từ, tiếng ngôn ngữ, tiếng nước.

Hồ-Lớn giờ không còn xanh, mà hoá thành một mảng trắng hếu, hoà mình với màu trắng của bầu trời. Những đất và nước lơ lửng giữa bầu không khí nặng trĩu. Cá thì đã chết, và con người ta ngồi vất vưởng, chạy nhảy vất vưởng, cười đùa ôm ấp hôn hít vất vưởng chờ ngày thành phố chết. Cây đã bớt xanh, để dành cho những đùn đẩy của khói và bụi của một âm mưu khủng khiếp từ đất nước phía Bắc, của thiên nhiên-đã-không-còn-là-thiên nhiên. Những mái chùa và đền đứng lừng lững, những chai nước La Vie rỗng tuếch tuôn theo từng dòng qua những đền chùa. Con người ta ngập trong vỏ nước. Sự linh thiêng không đền đáp được cho cái chết không chính thức của thiên nhiên và những sinh vật sống, của sự sống linh thiêng. Buổi chiều sợ con kiến, con gián, con thạch sùng, chuột, và giết chúng trong ghê tởm và sợ hãi, rồi sáng hôm sau đi trẩy hội, đi cầu nguyện, đi lễ bãi, đi ôm ấp thành phố trong những dòng vỏ nước ào ạt qua các góc cạnh của cỏ, cây, và những tường đá cổ kính. Rách. Róc rách. Con người thật không hoàn hảo, từng lớp từng lớp niềm tin và hy vọng và nhớ nhung những đấng cứu thế đến chinh phạt đất đai và dạy dỗ về kinh tế. Niềm tin chỉ như ngọn nến vụt tắt giữa những cơn mưa nhẹ trong từng mét khối không khí, một sự bất mãn, một sự thay đổi, bù đắp sợ hãi và kinh sợ những khác biệt bằng tình yêu, tình yêu hời hợt, kì vọng hời hợt. Người đàn ông không được làm đàn ông, che giấu sự dũng mãnh và tự tin đằng sau hèn hạ của gia trưởng, của rượu bia, của những cơn nhớ nhung từng lũ người đến cướp, hiếp, và giết những người xưa cũ. Sự giết chóc bắt đầu từ thù hằn. Sự thù hằn bắt đầu từ tình yêu, không được đền đáp, không được diễn đạt, không được tiếp nhận bởi những người kẻ ẩn nấp sau mác dán, đàn-ông, đàn-bà.

Ngày mai, đừng ai làm đàn ông ở cái đất nước này nữa. Nhưng thực ra, đừng ai làm đàn bà. Hãy làm con người, con người không hoàn hảo, nhưng hoàn hảo trong từng sự không hoàn hảo. Hãy làm cơn mưa, trút xuống ào ạt ở phía dưới, và vỗ nhẹ lên vai em gái ở phía trên, và hú hét giữa những đất và gió ở những chỗ chỉ có đất, và gió, và một chút màu xanh diệp lục.

Mưa vẫn phải làm việc của mưa, dù to dù bé.

 

 

 

 

blueprint: Writing

On Intertextuality: Many have spoken about how writers are inspired by other writers, and traces can be found in the words, between the lines, blah blah blah. Take a further step: when you write, you are not writing, but you are co-writing with many forces: the voices in your head, the voices of the dead, the voices outside of your head. You are a channeler, but you are also just a writer who should not take too much ownership of their own writing.

On Finding One’s Own Voice: This is childish. Want to find your own voice? Write like you talk. The nuance, however, is that you talking to yourself, inside your head, is not the same as you talking to others. Here you are free to choose.

When not taking ownership over the way you write, and not trying hard to find your voice, things come more easily: words that are not readily available, that you have to “look up”. Google is not so artificial, it is your body and your thoughts that are quite possibly just conjurations and illusions your mind is telling you to believe in. Everything is actually just neurons and currents running through the nodes.

Things don’t come very easily either. This is what the people with the luxury of the self-label “writer” call “writer’s block”. This blockade you have no ownership over. Leave the block to be eternally blocked, or mercurially unblocked, i.e. leave it all to fate. But your resistance to fate is also part of fate.

Things don’t come very easily. But the more you wave goodbye to artificialities in your prose, the more easily blocks appear, and the sooner you can say goodbye to them.

When you cannot write, read. And always read before you write. Or better yet, write in your head, and read aloud the writings inside your head, onto your paper.

The above is not nonsense: reading is also writing your own reflections of the static useless words of another soul.

Indeed, everything written by others is useless. In fact, your writing is the most useless of them all, for they are just echoes of the voices that aren’t always yours. Forget these voices. Meaning only arise from mindful acceptance of the meaningless.

 

 

 

Trào Phúng: The Innovation Problem

Mình chép lại bài này từ Facebook. Thực ra, mình cho rằng ở đâu đó có vài thứ đang được xảy ra để có màu sắc tương tự, nhưng mọi người chưa sẵn sàng, hoặc chưa đủ điên rồ. Những xứ Co-working space vẫn chật ních những cậu ấm cô chiêu, những người mộng làm start-up nhưng quần áo corporate, và những bác nhiều tiền nhưng quen chém gió hơn ngâm cứu. Và cái trăn trở nhất, có lẽ vẫn là việc thiếu một cái competitive edge rõ ràng.

Việc dùng “z” thay cho r, d, gi là một ý tưởng của một người bạn của mình, nhằm làm rõ tiếng Việt, bài viết cũng khá hay, khi nào gọn gàng hơn mình sẽ share. 

Khi nghĩ về chuyện sháng tạo và khởi nghịp ở nước mềnh, thì cháu xin quote của anh bạn sida nhưng đập chai của cháu: zằng những sự co-working space thì “giống quán net cao cấp”. Nhìn vào top 10 những “start-up” xịn của nước ta cả năm qua thì toàn là brand của nước khác scale về nước mình. Eo, thế thì người nông zân biết phải làm sao? Người nông zân ở Ấn Độ biết đi vay tín zụng microcredit và mua con bò con trâu, người tiểu lông này đi đọc những sự hết sẩy của start-up ở mĩ, để lấy cảm hứng.

Trong đó, ấn tượng nhất là bộ đồ sộ những sự tiểu luận của bác PG cung bọ cạp đầu gấu, mà cháu xin được chỉ tay đến 3 bài chính, Các cháu có thể mua Sillicon Valley hơm?, Vì sao các startup hub lại xịn, và Làm thế nào để biến Pittsburg thành startup hub. Đừng nói chuyện startup hub, vì có vẻ cũng có người định làm sự này zồi, nhưng cháu chợt nghĩ, cụ thể nhất là phải có một cái không zan sáng tạo các thứ cho mọi ngừi. Nhưng cụ thể hơn, không phải là chỗ làm việc thuê mấy triệu một tháng có máy lạnh và trai xinh gái điẹp, mà là một không zan có các thể loại resource, có thông tin, có chuyên za, và có những nhân lực đang luyện công và có thể sẵn sàng lăn xả. Ý cháu là một trường đại học đỉnh cả về zạy nghề lẫn tạo za nghiên cứu zá trị, mà cụ thể hơn là một chỗ nghiên cứu zá trị.

Vậy túm lại là quay lại chuyện nghiên cứu. Ở Việt Nam! Thực tình thì bây zờ cháu ko muốn làm người xấu tính chửi đổng các vấn đề về nghiên cứu ở nước nhà, nên cứ tạm gọi là hiện tại chúng ta đã có Sugar, Spice, and Everything Nice, nhưng thiếu Chemical X. Các thứ hay và chất và ngọt ngào là có các bạn trẻ trâu nè (vừa qua zân số vàng), có vận động nhân zân, có tiền, có nhà có cửa, có nhiều nhiều nhiều chất xám, có vị trí địa lý bá đạo nên dĩ nhiên có tiền được ủn về từ tứ phía, có chi phí sinh sống đơn zản, nhiều đồ ăn ngon, nhiều phụ nữ đẹp (hình như lạc đề zổi…)… nhưng thiếu minh bạch nè, thiếu sức sống ở những chỗ cần sức sống, thiếu chuyên nghiệp, vân vân và để không tốn thời zan liệt kê lạc đề nữa thì cháu xin phép bây zờ được đề xuất za hai ý tưởng zõ zệt nhứt: xử lí minh bạch zữ liệu cho những nghiên cứu (xã hội), và một chỗ thực sự nghiên cứu và chế za vài sản phẩm.

Đi sâu vào hai ý tưởng thì lại phải chửi thêm vài thứ… zất xin lỗi. Việc đầu tiên là xử lí zữ liệu, thì bắt đầu từ quan sát trời ơi ở Việt Nam viện nghiên cứu đông như quân nguyên mông, ai cũng làm viện trưởng viện phoá nhưng phần lớn các viện thì đói, và viện này mà thu dữ liệu thì zấu zữ liệu như zấu vàng, làm việc thu thập zữ liệu, chưa nói zì đến ném lý thuyết và lập luận, là việc khó nhứt, và thường lại phải qua các thể loại quan hệ và chém zó. Zữ liệu thu được thì không phải lúc nào cũng thống nhất, viện này một kiểu viện nọ một kiểu, và formatting thì khác nheo. Mấy chỗ gọi là năng suất nhất thì quanh quẩn hàng năm zỏi lắm cũng chỉ tung za được chiếc báo cáo thường niên (các thanh niên mơ mộng think tank beware). Chả trách mà các bác cứ lôi nhau lên chửi bằng zả học zả. Well, thế thì… let’s chế luôn một công ty đi tập trung những sự zữ liệu này lại, và đối chiếu, và ghép nó thành những cái gói xài được tử tế, zồi bán. Cơ mà… để làm được trò này chắc cũng cần vài siêu nhân zỏi quan hệ và nhiều nguồn lực, mà cháu và thằng bạn chiém zó trà đá của cháu thì toàn ngố tàu, nên… chờ 20 năm nữa nghĩ lại/ tiếp nhé. (hoặc, thực ra viết ra ở đây là để có ai chôm thì chôm nè!)

Việc thứ hai là, chỗ chế za các thứ ngồ ngộ. Hihi, cái này lại phải chôm chỉa, chủ yếu là từ mô hình Media Lab, tiên chỉ là demo hay là chết. Tức là có sản phẩm mẫu là tung za lun, và quy tụ các chuyên za ngồi chơi với nhau như trẻ con chơi Lego. Thôi đùa… khó bỏ mẹ, mà Media Lab thì cũng xây trong khuôn viên trường MIT đấy chứ (zù tiền là hùn vốn từ toàn các công ty lớn có nhu cầu lấy ý tưởng để về phát triển thành sản phẩm nhá), nên hạ thấp các nguyện vọng xuống thì cháu chỉ có một ước mơ bé bỏng là… một chiếc xưởng chế tạo zì đó xịn, có đủ các loại sách vở chuyên môn, và công cụ, và cuối cùng (nhưng quan trọng nhất) là những ngừi tò mò thích tí toáy. Cháu nghe phong thanh ở một số vùng miền các chuyên môn đã có vài chế muốn mở trường (và đương nhiên là sẽ có creative space, và chỗ gặp gỡ, và chỗ cãi nhau òm tỏi và lập team sáng tạo lừng lẫy châu lục), cháu tự hỏi liệu các chế có nên bắt tay với nhao, ít nhất là chỉ cho cái creative space nầy, thành một cái gì đó.

Ngoài ra, cháu còn có một vài biến thể của các quan sát trên mà kể ra thì nghe chả liên quan cái méo gì, nên sẽ để một zịp khác nghĩ kĩ hơn rồi lôi ra khoe sau. Hẹn các bác!

Chuyện Ăn

Mình thích ăn ngon, nhưng thực ra mình khá dễ ăn. Cân nặng của mình qua năm tháng thì tăng nhiều hơn giảm. Giống như tóc, mình vài lần để tóc dài miên man, rồi cạo phéng đi trọc lóc, chuyện cân nặng cũng có 2 đợt giảm rõ rệt, và những vệt dài tăng đều đặn. Một lần trong 3 tuần ở Bồ Đào Nha mình giảm khoảng 8 cân: mỗi ngày đi bộ 8 km để đến trường học kinh tế, ăn đúng một bữa trưa và mỗi tối uống một lít sữa. Lần thứ hai là khoảng một năm trở lại đây, giờ này năm ngoái mình hơn hiện tại khoảng 10kg nữa. 6kg đầu tiên cũng na ná giống hồi ở Bồ, mình ăn 1-2 bữa một ngày, bắt chước theo phong trào Intermittent Fasting đang nổi. Intermittent Fasting tiết kiệm thời gian và tiền- vì mình không phải đi ăn và chuẩn bị cho nhiều bữa ăn, mà tập trung vào một lần ăn thoả thích trong ngày. Dù muốn thử, nhưng hiện tại mình không ăn chay, cũng vì lí do tiết kiệm thời gian và chuẩn bị.

Do tập thể dục, mình bắt đầu quan tâm hơn đến việc cho gì vào bụng. Vẫn có một sự tự do nào đó, nhưng mình giảm dần những thứ được coi là không tốt cho cơ thể. Một phần nữa là khi bỏ công sức và thấy kết quả,  mình lại càng tiếp tục muốn có kết quả rõ rệt hơn. Nhưng đây cũng chỉ là một mô hình, nếu không muốn nói là một vòng quay luẩn quẩn.

Mình được nghe lỏm khá nhiều các kiểu cách ăn uống khác nhau. Đương nhiên mình không muốn như phần lớn các nhân vật tập thể hình nghiêm túc, ăn 6 bữa một ngày và thức ăn được coi như nhiên liệu. Mình được biết Michael Phelps trong thời gian luyện tập để thi đấu một ngày ăn 12000 kcal, tức là gấp khoảng 6-10 lần người bình thường. Mình lại nghe lỏm ở đâu đó có nhà ngoại cảm nào người Việt, 5 năm nay chưa ăn gì. Mình được rủ gặp cô này, nhưng thời gian đó không cảm thấy có nhu cầu, nên mình từ chối. Mình nghĩ đến những người đi rừng, có gì ăn nấy, và tập quan sát và tìm tòi các nguồn sống. Steve Jobs đã từng có dạo đi chu du như một anh hippie, và cũng nhịn ăn và sống bằng… táo. Thế giới màu nhiệm.

Lại lôi lại khái niệm về ăn uống mà mình va phải trong sách của cụ Masanobu Fukuoka, với 4 cấp độ ăn uống. (1) Ăn để sướng mồm, (2) ăn vì sức khoẻ, (3) ăn vì niềm tin (tôn giáo), và (4) ăn uống không phân cực. Theo một cách hiểu nào đó, mình nghĩ trong (1), (2), và (3) đã có thể tiềm ẩn (4).

Mình không tin vào Soylent. Mình cũng không phải fan hâm mộ của thực dưỡng. Mình không nghĩ là quá cần phải ăn chay, trừ phi con người ta đã hiện thực hoá được một mô hình sống phù hợp với việc ăn chay. Mình tin rằng thức ăn được chuẩn bị với đam mê và tình yêu thì thực sự không chỉ ngon, mà còn làm cho con người ta hạnh phúc–chưa cần biết nhiều về khẩu vị mỗi người. Hạnh phúc cũng là một thứ nguồn năng lượng. Mình cho rằng việc ăn không nên thái quá, điều này bao gồm cả việc thái quá trong việc theo sát một thực đơn hay chế đố ăn kiêng nào đó. Mình vẫn mê hình ảnh người thợ bánh nhào nặn bột, mê Gordon Ramsay và Anthony Bourdain đem văn hoá vào ăn uống, và đem ăn uống đi giữa các nền văn hoá. Nghệ thuật cần phải có chút vô nghĩa, đặc biệt là khi nó đã trở nên sâu và già cỗi như việc nấu nướng.

Hoạt động ăn cũng là hoạt động nạp năng lượng, bởi vì bản thân một người không thể sống bất tử, và cũng không thể không có pha trộn bản thân mình với những thứ ngoài-mình. Đâu đó trong người tớ và cậu, không phải là đạm, xơ, đường, muối, mà là một bảo tàng sống của những thứ đã chết vì tớ và cậu. Và đừng nói chuyện chết con gà con bò ở đây nữa đi, vì cái cây cũng có cảm xúc đấy! Và con gà không chết vì cậu và tớ, thì nó cũng chết vì con mèo.

Có những mùa nhiều trầm ngâm, trước khi ăn mình hay cầu nguyện. Không, mình không đọc Kinh Thánh, và cũng không nhắc đến Chúa. Mình cảm ơn những thứ đã đi vào bữa ăn này, những sự chuyển hoá và di dịch. Mình cảm ơn vì thế giới vẫn đang vận hành, dù sai dù đúng hay sai-và-đúng. Mình cảm ơn cả những thứ đã chết đi. Như thế có đạo đức giả quá không? Đạo đức “giả” và “thật” là trò chơi của quan toà mà thôi, mình biết, và tin rằng ở đâu đó, tất cả mọi người, mọi vật, mọi thứ chỉ là những đốm sáng. Và mình không tin vào doạ nạt của con nhà Phật (tiểu/ đại thừa), rằng ăn thịt không tốt vì trong đó còn ân oán của con vật đó. Ừ, ân oán, nhưng mình sẽ chịu trách nhiệm, mình sẽ ôm lấy ân oán này, và mình sẽ đi tiếp, và sống tiếp.

Mình tin là sẽ có ngày mình ăn “sạch” hơn bây giờ. Nhưng việc này không phải chỉ do mình-bây-giờ quyết định. Đôi khi, mình cũng nghĩ có lẽ mình không cần ăn chay, nhưng cái gì mình ăn, mình phải là người tự kiếm được, tự chịu trách nhiệm về nó. Có lẽ như vậy thì mình mới hiểu, ăn chay, hay không-chay, hay thực sự việc ăn uống nó là cái gì mà cả thế giới nay ai cũng phải làm–kể cả ông Bụt thần thánh trước ngày bế quan.

Choice

of course I chose to be this way, freedom after all freedoms

I chose to walk away, and weave remembrance into my ways

I chose to live for my own, but not: these ashes will come out of my bones

Once a man mentioned Atlantis, and so entranced I was

but Atlantis was never my world,  I chose to live in the man’s worlds

but Atlantis was never in my world, I am from Lemuria, and the Sun,

and Promethean Fire

I chose to live in Atlantis, the delusions so real you forget the Biblical verses

I choose to be among trees, and creatures so fresh out of their spirit

and not voices, words, languages that may tear us apart

I chose not these men and women so out of touch they start laughing

-sarcasms that birth not humor, but deaths- No,

I choose to live, and not living.

I chose to love myself, and love something so pristine, crystal-pure

that I will never know the true taste of love.

but alas this is my choice,

and now, your choice, to be more than me, more than us

Dịch: Antidisciplinary – Joi Ito

Bài Antidisciplinary của Joi Ito là bài viết định hình các thứ dự án được hình thành ở MIT Media Lab, một sân chơi sáng tạo vô cùng thú vị, và theo mình là một mô hình quan trọng để hình dung, nếu muốn thực sự quan tâm đến sáng tạo giá trị ở VN–trước một hệ thống giáo dục và nghiên cứu còn-lâu-mới-đủ-lực, trước dòng chảy máu chất xám không ngừng nghỉ, và một chính phủ bị động trước các xu hướng của thế giới. Mình không ám chỉ mọi người nên “cut corners” và chỉ chú trọng vào phản ngành, nhưng để thấy kể cả khoa học cũng có những giới hạn hiện tại, chứ không phải tuyệt vời ông mặt trời và được lôi ra không cần phản biện như một số nhóm thảo luận chỉ-có-ở-Việt-Nam có nói gần đây: bài viết sẽ là một cách nhìn thú vị về khoảng trống khoa học chưa lấp đầy được. Bỏ qua động thái chính trị hoá kiến thức của các nhóm thảo luận nêu trên, mình cũng ngờ ngợ rằng chính bởi sự thiếu thốn một nền học vấn quy củ và công khai nên dường như mới có một sự ngây thơ về các phương thức và hệ thống của phương Tây–một kiểu đứng núi nọ trông núi kia. Mình cho rằng sự ngây thơ này không hoàn toàn xấu: nó cho con người khả năng nhạy cảm và đắm đuối trong hiện thực, hơn là câu chuyện lúc nào cũng phải optimize và tôn thờ các giá trị tư bản. Có thể chính đây sẽ là một góc văn hoá riêng của quê nhà để giúp định hình lại việc nghiên cứu và sáng tạo giá trị theo một đường hướng mới.

Cuối cùng thì, cái gì cũng cần chất lượng. Bản thân Joi Ito, một người hai lần bỏ học, cũng đã từng phát biểu rằng các bạn không nên bắt chước ổng, vì những thứ ông đạt được không phải vì ông không có bằng đại học, mà là ông đạt được chúng mặc dù ông không có bằng đại học. Việc quan trọng vẫn là tìm giá trị, và những cá nhân/ nhóm thực sự có đủ nền tảng để tìm giá trị.

______________________________________________________________

Phản Ngành  – Joi Ito

2 Tháng 10 Năm 2014

Một trong những từ đầu tiên tôi được nghe thấy khi mới tham gia vào Media Lab là “phản ngành” (antidisciplinary). Từ này được vạch ra dưới dạng điều kiện trong một thông cáo tìm một vị trí giảng dạy mới cho Media Lab. Làm việc một cách liên ngành là hiện tượng nhiều người từ các ngành học khác nhau làm việc cùng nhau. Một dự án phản ngành, mặt khác, không phải là tổng của một đám các ngành khác nhau mà là một cái gì hoàn toàn mới—khái niệm “phản ngành” ở đây thật khó để định nghĩa đơn giản. Nhưng với tôi từ này có nghĩa là một ai đó hoặc một cái gì đó mà không khớp với một ngành học thông thường—một lĩnh vực nghiên cứu với những từ ngữ, những nền tảng, và những cách thức của riêng nó. Phần lớn các học giả bị đánh giá bằng số lần họ đăng bài trong các tạp chí khoa học danh giá và có bình duyệt [1]. Bình duyệt thường bao gồm các học giả có ảnh hưởng trong ngành học của bạn thẩm định thành quả nghiên cứu và quyết định xem nghiên cứu này có quan trọng và độc đáo hay không. Kiểu cấu trúc này thường dẫn đến động thái những nhà nghiên cứu tập trung nhiều vào việc gây ấn tượng tốt với một nhóm nhỏ các chuyên gia trong ngành của mình hơn là mạo hiểm táo bạo với một cách tiếp cận vấn đề mới mẻ. Động thái này củng cố cái cliche của việc các học giả tập trung càng ngày càng nhiều vào càng ngày càng ít những kiến thức giá trị. Nó tạo ra một hiện tượng siêu-đặc biệt hoá khi mà nhiều người trong các mảng kiến thức khác nhau gặp rất nhiều khó khăn trong việc hợp tác—hoặc thậm chí là trao đổi—với những người khác ngành. Với tôi, nghiên cứu phản ngành giống như là quan sát nổi tiếng của nhà toán học Stanislaw Ulam rằng việc học vật lý phi-tuyến tính giống như việc học những “động vật phi đại tượng” [2].

Media Lab tập trung vào “sự độc đáo, khả năng ảnh hưởng, và sự màu nhiệm.” Những gì sinh viên và giảng viên của chúng tôi làm nên là duy nhất. Chúng tôi không nên làm những gì mà người nào khác đang làm. Nếu có nhóm nào khác bắt đầu làm cùng việc đó, chúng tôi nên dừng lại. Mọi thứ chúng tôi làm đều nên có tầm ảnh hưởng. Cuối cùng, mọi thứ nên thôi thúc chúng tôi trở nên đam mê và nên nằm ngoài giới hạn của những bồi đắp ý tưởng thông thường [3]. “Màu nhiệm” có nghĩa là chúng tôi sẽ nhận làm những dự án cho chúng tôi nhiều cảm hứng. Ví dụ, trong nhóm Mẫu Giáo Suốt Đời [4], các nhà nghiên cứu thường mô tả “Bốn P của Học một cách Sáng Tạo”, là “Projects” (Dự Án), “Peers” (Bạn/ Đồng Nghiệp), “Passion” (Đam Mê), và Play (Chơi). Khái niệm chơi cực kỳ quan trọng với việc học một cách sáng tạo. Có rất nhiều nghiên cứu thể hiện rằng các phần thưởng hoặc áp lực có thể thúc đẩy mọi người “sản xuất”, nhưng học và suy nghĩ sáng tạo cần cái “không gian” mà việc chơi tạo ra. Áp lực và phần thưởng thường làm bé đi cái không gian đó đó, và vì thế, giới hạn việc học sáng tạo.

 

Kiểu học giả mà chúng tôi đang tìm kiếm tại Media Lab là những người không khớp với bất kỳ một ngành nào nào, có thể vì họ nhảy giữa—hoặc thậm chí đơn giản là vượt ra ngoài khuôn khổ của—nhiều ngành. Tôi thường nói rằng nếu bạn có thể làm được những việc bạn muốn trong bất kì một phòng nghiên cứu hoặc khoa nghiên cứu nào khác, bạn nên hoàn thành chúng ở đó. Chỉ đến với Media Lab khi bạn không thể tìm ra được một nơi nào khác để làm việc bạn cần làm. Chúng tôi là nhà của những kẻ không phù hợp với mọi nơi—nhưng người phản ngành.

 

Khi tôi nghĩ về “không gian” mà chúng tôi đã tạo nên, tôi thích hình dung một trang giấy khổng lồ đại diện cho “toàn cục khoa học”. Những ngành nghiên cứu sẵn có là những điểm đen được chấm trên trang giấy. Còn không gian khổng lồ bị bỏ trắng giữa những điểm chấm này đại diện cho kiến thức phản ngành. Rất nhiều người muốn chơi và nghịch ngợm trên không gian trắng này, nhưng có rất ít tiền trợ cấp cho việc này, và nó càng khó hơn để tìm được một vị trí nhiệm kỳ [5] mà không có một cái mỏ neo độc ngành lên một trong những chấm đen nào đó.

 

Trong khi chúng tôi tiếp tục cố gắng tiếp cận với việc giải quyết các vấn đề càng ngày càng nan giải mà đòi hỏi nhận thức từ rất nhiều ngành và góc độ khác nhau, sự phân biệt và phân hoá giữa các ngành học dường như chỉ tạo thêm cản trở và phá hoại. Chẳng hạn hệ thống phức tạp, chính là cơ thể người, đã trở nên đa ngành một cách không tưởng. Chúng ta nên thật sự cùng nhau làm việc trong “Một Khoa Học” thống nhát, nhưng thay vì vậy chúng ta là một cái tranh ghép của nhiều ngành kiến thức, thậm chí đôi khi không nhận ra rằng chúng ta đang cùng nhìn vào một bài toán, vì ngôn ngữ giữa các ngành thật khác nhau và các kính vi phân thì dường như không được đồng nhất.

 

Trung Tâm Mô Phỏng Sinh Học Cực Đoan (Center for Extreme Bionics) tại Media Lab—dẫn đầu bởi Hugh Herr, Ed Boyden, Joe Jacobson, và Bob Langer—sử dụng mọi thứ từ cơ khí chế tạo cho đến sinh học tổng hợp cho đến thần kinh học trong hành trình xoá bỏ một nhóm các loại dị tật. Tập hợp các ngành khác biệt này sẽ không bao giờ khớp với bất kì một phòng nghiên cứu hay viện nghiên cứu truyền thống nào.

 

Nhà đồng sáng lập của Media Lab, Nicholas Negroponte đã từng phát biểu chơi chữ với châm ngôn về học thuật rằng các giáo sư phải “xuất bản hoặc bị xoá sổ” [6]. Các giảng viên của Media Lab, theo ông, phải “trình diễn sản phẩm hay là chết”[7]. Tôi đã đưa ra một thay đổi nhỏ cho cụm từ này- “triển khai hay là chết”[8]. Tôi muốn tất cả các giảng viên và sinh viên tại Media Lab bắt đầu nghĩ về việc những công trình của họ sẽ triển khai ngoài đời thật như thế nào, và nếu họ có thể tự triển khai chúng, càng tuyệt vời.

 

Tôi nghĩ triết lý về việc cùng nhau làm việc trên những dự án lớn sẽ đem những nhà nghiên cứu đến với nhau từ nhiều ngành khác nhau – và cùng nhau xây dựng một nền khoa học thống nhất thay vì những ngành khoa học rời rạc. Chúng ta sẽ vẫn cần các ngành, nhưng tôi nghĩ đã đến lúc chúng ta tập trung vào một sứ mệnh cao hơn và tập trung vào những thay đổi cần thiết trong học thuật và tài trợ vốn cho nghiên cứu để cho phép nhiều người có thể làm việc trong những mảng trắng giữa các ngành khoa học – khoảng không gian phản ngành.

 

Update: một thành viên của Media Lab đã chỉ ra rằng các ngành thì giống như những đường bao rất chung chung và phần lớn những bài báo nghiên cứu được trích dẫn nhiều nhất thường nằm trong các không gian phản ngành và mang tính đột phá.

 

NOTE từ người dịch

[1] peer review

[2] non-elephant animals

[3] incremental thinking (versus monumental thinking) chỗ này dịch hơi khó, ban đầu tớ định dùng suy nghĩ thông thường, để đối lại với phi thường, nhưng thế thì lại mất nghĩa của từ incremental. Incremental Thinking là lối suy luận xây dựng từ các ý tưởng/ giả định có sẵn ban đầu, nhưng tương đối tuyến tính/ theo cấp số cộng. Ở đây không non-incremental thinking theo Joi chắc là những cách tiếp cận vấn đề không mang tính bồi đắp lên nhau này, mà có thể là tái định hình các giả định/ ý tưởng ban đầu.

[4] Lifelong Kindergarten

[5] tenured

[6] publish or perish (tiếc rằng không thể dịch và giữ được sự “chơi chữ” của [6], [7], và [8], nhưng tớ nghĩ cũng khá sát về âm điệu!)

[7] demo or die

[8] deploy or die